Konsekwencje nieobecności ojca w rodzinie- wpływ na rozwój osobowości dziecka

       Konieczność uczestnictwa ojca w procesie wychowania dziecka jest jedną z podstawowych prawd pedagogicznych znanych od najdawniejszych czasów.( P. Kryczka, Rodzina w zmieniającym się społeczeństwie, Lublin 1997)Na przestrzeni kilku ostatnich dekad przeprowadzono wiele badań i narodziło się wiele teorii psychologicznych na ten temat. Dzięki temu problem wpływu ojca na rozwój psychiczny dziecka przestaje być „mądrością potoczną”, a staje się stopniowo coraz lepiej opisanym zagadnieniem przez literaturę naukową.( K. Pospiszyl, Ojciec, a rozwój dziecka, Warszawa 1980, s. 7)
Warto zatem zapoznać się z głównymi poglądami psychologicznymi na role ojca w wychowaniu potomstwa. Freud zaobserwował, iż dziecko w pewnym okresie swojego rozwoju zauważa, że matka oprócz niego darzy miłością także ojca, z tego powodu staje się o nią zazdrosne (tzw. kompleks Edypa). Dziecko po osiągnięciu pewnego poziomu rozwoju spostrzega, że do matki ma prawo nie tylko on, ale także ojciec. W tej sytuacji dziecko stopniowo przezwycięża swą pierwotną, bardzo silną, lecz zarazem egoistyczna miłość do matki i przerzuca ją z czasem na ojca.( K. Pospiszyl, O miłości ojcowskiej, Warszawa 1976, s. 10)
W miarę dalszego rozwoju dziecko spostrzega u ojca coraz to więcej cech, które mu imponują i staje się on dla niego atrakcyjną osobą, którą warto naśladować. Dziecko naśladując ojca uczy się funkcjonowania w społeczeństwie i przestrzegania zastanych tam reguł. W miarę dalszego dojrzewania społeczno- moralnego dziecka ojciec przestaje oddziaływać na jego psychikę jako konkretna osoba lecz jako symbol.
Znaczenie ojca w procesie wychowania dziecka ukazuje analizując cechy miłości macierzyńskiej. Zasadnicza różnica pomiędzy miłością macierzyńska i ojcowską tkwi w tym, że pierwsza z nich jest miłością bezwarunkowa, natomiast druga zdeterminowana jest określonymi cechami zachowania się dziecka. Miłość matki nie jest obwarowana żadnym warunkiem. Miłości macierzyńskiej nie można wywołać ani nią kierować, dlatego choć jest tak ważna dla rozwoju dziecka zawiera również pewne ograniczenia, a mianowicie nie stymuluje rozwoju umysłowego jednostki. Miłość ojcowska natomiast jest uzupełnieniem macierzyńskiej w zakresie stwarzania stymulatorów rozwoju społecznego
, ponieważ ojciec będąc pozbawiony tak silnego jak matka związku biologicznego z dzieckiem nie potrafi go kochać tylko dlatego, że jest dzieckiem, a uczucie jego bezpośrednio jest związane ze sposobem zachowania się potomka. (K. Pospiszyl, Ojciec, a rozwój dziecka, Warszawa, s. 32) Ojciec staje się dla dziecka pierwszym regulatorem zachowań społecznych, przez jego pryzmat poznaje jednostka podstawowe zasady, z którymi spotka się niedługo jako członek szerszej zbiorowości. Warto w tym momencie podkreślić, że do tego potrzebne jest aktywne uczestniczenie mężczyzny w procesie wychowania potomka, a nie tylko sama jego obecność. Różne znaczenie ma udział ojca wychowaniu córek, a inne w wychowaniu synów. Niepodważalnym jest, że każdy ojciec ma do odegrania wielką rolę w wychowaniu swoich męskich potomków. Wynika to z dwóch prawidłowości dowiedzionych przez współczesnych psychologów i socjologów. Pierwszy z nich polega na tym że każdy człowiek szybciej przyswaja sobie pewne cechy zachowania się przejawiane przez osobników tej samej płci niż płci odmiennej.
( K. Pospiszyl, O miłości ojcowskiej, Warszawa 1976, s.48)
Szczególnie jest to zauważalne w internalizacji wielu ról społecznych związanych z płcią człowieka. Dziecko lepiej je przyswaja, gdy ma możliwość obserwowania dorosłego człowieka tej samej płci w najróżniejszych sytuacjach życia codziennego. Najlepszą ma ku temu okazję kiedy dorosła osoba tej samej płci uczestniczy w jego życiu rodzinnym. Druga z psychospołecznych prawidłowości zwraca uwagę na to, iż dziecko płci męskiej nie mając w rodzinie odpowiedniego wzorca męskiego zachowania się, często tworzy sobie wypaczony obraz tzw. Prawdziwego mężczyzny, który charakteryzuje się nadmierną ilością cech agresywnych. Społeczeństwo niejako podpowiada dziecku, że taki obraz jest prawidłowy. Stwierdzono, że chłopcy wychowani przez kobiety są bardziej agresywni i bardziej podatni na wykolejenie niż chłopcy, w których w wychowaniu bierze czynny udział ojciec. Obecność ojca w rodzinie ma także kluczowe znaczenie dla prawidłowego rozwoju dziewcząt ,ich obecność daje dziewczętom możliwość obserwacji pewnych typowo męskich cech zachowania się ,co w późniejszym  życiu pozwala im lepiej zrozumieć własnych mężów i synów . Brak takiego kontaktu zmniejsza szansę na pomyślne wywiązywanie się z roli żony i matki dzieci płci męskiej. Córki pomimo wcześniej opisanej prawidłowości na podstawie której wiemy, iż ludzie tej samej płci są szybciej i dokładniej naśladowani, przejmują również wiele cech od swych ojców. Zachowanie się ojca wobec córek ma duże znaczenie przede wszystkim dlatego, iż jest on najczęściej pierwszym mężczyzną, z którym kontaktuje się dziewczynka. Z obserwacji jego zachowania kształtuje sobie ona pogląd na mężczyzn w ogóle. Obcowanie z ojcem pozwala dziecku poznawać psychikę przedstawiciela płci przeciwnej i starać się go zrozumieć co rzutuje na jej późniejszych kontaktach z mężczyznami.  
Dzieci które nie miały okazji naśladować emocjonalnie dodatniej postawy ojca, nie będą prawdopodobnie zdolne do obdarzania uczuciem miłością własnych dzieci, mówi się to o mechanizmie „rozliczania się z otrzymanych uczuć”. (J. Dembowski, Z problematyki postaw rodzicielskich, „ Psychologia Wychowawcza” 1970, nr 3, s. 258)
Warunkiem do skutecznego naśladowania ojca przez syna jest istnienie pozytywnych więzi uczuciowych między nimi. Jeżeli te więzi są ambiwalentne, wzory mogą ulec pewnej modyfikacji, natomiast w wypadku negatywnych więzi zostaną one odrzucone.( M. Wolicki, Wpływ kontaktu psychicznego ojcem na uczenie się przez dziecko ról rodzicielskich, „Problemy Rodziny”, 1982, nr 4, s. 26)
Na dalszym etapie ojciec dziecka przestaje być dla niego konkretną jednostką, a staje się wzorem roli męskiej i ojcowskiej. Ponadto na tym etapie dziecko zaczyna dostrzegać i oceniać cechy osobowości ojca. Ważne jest dlatego by mogło ujrzeć i identyfikować się z osoba dojrzałą, zrównoważona emocjonalnie, imponującą mu co doprowadzi do ukształtowania podobnej osobowości u niego samego i pozwoli rozwijać się właściwym postawom rodzicielskim u dziecka. Jego nieobecności nie może wynagrodzić sama matka. Dziecko od ojca uzyskuje wielu bodźców do dalszego rozwoju. To ojciec pierwszy przybliża dziecku własna postawę podstawowe zasady życia społecznego i tym samym przygotowuje je do życia w szerszej niż rodzina zbiorowości, jaka jest społeczeństwo. Brak ojca jak i negatywny model ojca bardzo utrudniają nabywanie przez synów prawidłowych postaw i ról rodzicielskich, co łączy się w ich związkach i relacjach ze swoimi potomkami. Dziecko ulega wpływom ojca szczególnie w takich sferach jak przekonania polityczne i stosunek do pracy zawodowej, ponieważ jest on pierwszym w jego życiu przedstawicielem jakichkolwiek władz politycznych i administracyjnych. Dodatkowo ojciec bardziej od matek zważa na cechy zachowania właściwe poszczególnym płciom i w związku z tym bardziej od matek wywiera nacisk na dziecko, aby postępowało od najmłodszych lat w sposób właściwy dla jego płci. Ponadto badania, wykazały, że mężowie, którzy w dzieciństwie pozbawieni zostali żywych relacji z ojcem, przejawiali wiele symptomów niedostosowania w życiu małżeńskim. Mężczyźni tacy są niezrównoważeni, drobiazgowi, wtrącają się do spraw zwianych z prowadzeniem domu i przejawiają mniejszą aktywność płciową. Natomiast dziewczęta, które przeżywały długie okresy romantycznej miłości, prowadzącej z reguły do małżeństwa łączył bliski związek emocjonalny z ojcem, zaś dziewczęta często zmieniające partnerów nie wykazywały głębszego związku emocjonalnego z ojcem. Badania prowadzone nad skutkiem nieobecności ojca we wczesnym dzieciństwie syna wykazały, iż niemożność naśladowania ojca prowadzi do słabej motywacji osiągnięć, niskiej samooceny, niezdolności do rezygnacji z bieżących nagród dla korzyści, które można osiągnąć w przyszłości. (K. Pospiszyl, Ojciec, a rozwój dziecka, Warszawa 1970, s. 90)
Brak ojca łączy się również ściśle z postawami lekowymi zarówno u dziewcząt jak i u chłopców.
Oprócz tego pozbawienie możliwości stałego obcowania dzieci z ojcem o wiele trudniej kształtuje najwyższą pod względem moralnym sferę osobowości człowieka, jaka jest sumienie.( K. Pospiszyl, O miłości ojcowskiej, Warszawa 1976, s. 54)
Chłopcy po naruszeniu pewnych norm są mniej skłonni do akceptowania upomnień. Również te kontakty mają taki sam wpływ na kształtowanie odpowiednich postaw u dziewcząt.
Z badań nad funkcjonowaniem dzieci wychowanych bez ojców wynika również, co podkreśla B. Baran, że trudniej niż rówieśnicy wychowani w rodzinach pełnych rozwiązują one problemy życiowe, wykazują więcej napięć emocjonalnych, maja trudności w nawiązywaniu kontaktów, posiadają mniejsze poczucie bezpieczeństwa i są bardziej agresywne.( B. Baran, Rola więzi społeczno emocjonalnej w kształtowaniu osobowości dziecka, Warszawa 1981, s. 84)
Natomiast, powołując się na wielu autorów przywołuje tezę, iż brak ojca i identyfikacja z matką może u chłopców wychowanych przez samotne matki przyczynić się do powstawania tendencji homoseksualnych, jak również zaburzeń życia seksualnego w okresie dorosłości. Mimo, iż większość badań wskazuje negatywne konsekwencje braku udziału ojca w wychowaniu, to są też takie które wskazują również pozytywne następstwa takiego stanu rzeczy. Autorzy mówią o zwiększonych zdolnościach twórczych, które mogą prowadzić do wybitnych osiągnięć w wielu dziedzinach. Z drugiej jednak strony ten sam autor przekonuje, że u dzieci pozbawionych kontaktów z ojcem zaobserwować można niższa motywację do osiągnięć, mniejsza tendencje do rywalizacji, przeważnie są mniej cierpliwe i odporne na bodźce negatywne niż rówieśnicy, charakteryzuje je skoncentrowanie na sobie i wyalienowanie społeczne. Jak można zaobserwować negatywy znacznie przytłaczają ledwie dostrzegalne pozytywy.
Poglądy naukowców jednoznacznie przekonują, iż nieobecność ojca w rodzinie niesie ze sobą szeroko zakrojone negatywne konsekwencje dla dzieci obojga płci. Dlatego też rodzice zamierzający się rozwieść powinni pamiętać, aby dziecko nie traciło potrzebnego dla jego właściwego rozwoju kontaktu z ojcem. Ten kontakt jest często utrudniony, jednak w tej sytuacji nie powinno zapominać się o dziecku, dla którego taka sytuacja jest bardzo trudna.
Ojciec ma do spełnienia w rozwoju społeczno- moralnym dziecka niezwykle ważna i zarazem trudną rolę, która w żadnym przypadku nie polega na zastąpieniu matki, lecz na dostarczeniu takich bodźców, których dziecko od matki otrzymać nie może.( K. Pospiszyl, O miłości ojcowskiej, Warszawa 1976, s. 11)
Dostosowania się ojca do roli jaka ma spełnić w stosunku do dziecka, jest miara osiągniętej przez niego dojrzałości społecznej. Jest to o tyle trudne, że nie każdy mężczyzna stając się ojcem potrafi nim być od razu w pełnym znaczeniu tego słowa. W każdym wypadku posiadanie dziecka daje ojcu możliwość osiągnięcia wyższego etapu rozwoju społecznego. Ojciec często pozbawiony kontaktu z dzieckiem traci niepowtarzalne źródło własnego rozwoju społecznego i możliwości wzbogacenia własnej psychiki. Jeśli więc ojciec potrafi wystarczającego głęboko wniknąć w psychikę swego dziecka, odkryje w niej wiele bodźców do własnego twórczego rozwoju.
Dlatego chociaż konsekwencje nieobecności ojca w rodzinie odczuwa najboleśniej dziecko, to również sam ojciec nie jest ich pozbawiony.